Kapadvies Gelderlandplein

Aanleiding

Het betreft de kap en compensatie van 10 bomen voor de opwaardering van het Gelderlandplein.

In 2018 is het plan opgevat om, gefinancierd vanuit het Bomen Compensatie Fonds (BCF) van de gemeente Eindhoven, het historische Gelderlandplein op te waarderen. Daarbij was het uitgangspunt om enerzijds het cultuurhistorische ontwerp van T.J. Versteeg uit circa 1930 in ere te herstellen, anderzijds de monumentale bomen op de locatie te ondersteunen, het plein klimaatbestendiger te maken en meerwaarde te bieden aan de biodiversiteit. 

Trefpunt Groen Eindhoven mag meebeslissen over uitgaves uit het Bomen Compensatie Fonds, en heeft daarom in verschillende stadia van het proces het plan besproken. Om deze reden bespreken we de kapaanvraag en het plan ook wat uitvoeriger dan anders.

Afweging

Historisch perspectief

Het Gelderlandplein werd negentig jaar geleden aangelegd volgens een ontwerp van T.J. Versteeg. Beelden uit de beginjaren tonen een bloeirijk park. Tot de jaren zeventig werd het intensief en zorgvuldig beheerd. Daarna is het beheer echter aangepast, vermoedelijk vanwege bezuinigingen. Onderbeplanting rondom bomen is verwijderd om plaats te maken voor gazon.

In 1990 en 2008 hebben herstelwerkzaamheden plaatsgevonden. Er zijn nieuwe bomen aangeplant, en een beukenhaag. Beide zijn met moeite aangeslagen. Zo wortelen de bomen alleen oppervlakkig en had de beukenhaag drainage nodig omdat water niet goed wegzakte in de bodem. Ook is een duidelijke achteruitgang te zien van de conditie van de inmiddels 90 jaar oude bomen in het park.

Ontwikkelplan

Het ontwikkelplan dat is opgesteld voor het Gelderlandplein stelt dat de moeilijkheden – de achteruitgang van de oude bomen, het moeilijk aanslaan van de nieuwe bomen en de moeizame waterhuishouding - veroorzaakt worden door een verdichte bodem. Door het maaien van het gazon met een maaimachine, en door de zware machines die het park betreden hebben voor aanleg van paden of renovaties, is de grond verdicht geraakt. Hierdoor verstikken de bestaande boomwortels, kunnen nieuwe wortels de grond niet inkomen, en kan water niet wegzakken in de bodem. Bovendien is de bodem door de jaren heen verschraald door het vele maaien en het opruimen van bladeren en dood hout. Daarom is er weinig bodemleven dat de grond kan herstellen voor de bomen.

In overeenstemming hiermee is bij bodemonderzoek via proefsleuven geconstateerd dat er zeer weinig bodemleven zoals wormen aanwezig is, dat de grond compact is, en dat de zandlaag in de bodem tekenen van “roest” vertoont, wat duidt op stagnerend water. Dat is ook de reden dat er drainage nodig is geweest vanuit het park in het verleden.

Voor het nieuwe “Inrichting- en Beheerplan” is daarom een ambitieus plan opgesteld om het park te herstellen vanuit de bodem.

Om tot keuzes te komen welke handelingen het best de bodem kan verbeteren in combinatie met de bomen, zijn eerst de volgende keuzes gemaakt aangaande boombehoud: 

• 29101 en 54096 De twee grote zilveresdoorns in de speeltuin. In een eerder stadium is besloten deze bomen te behouden op gecontroleerde wijze. De kronen van de bomen zijn flink ingenomen. Gevaar voor uitbreken van zware takken is er daardoor niet meer. Jaarlijkse controle wordt gedaan en elke maximaal vier jaar worden de nieuwe scheuten teruggenomen. Zo is lange termijn behoud van deze bomen veilig te houden.
• 24130 en 66553. De twee zilveresdoorns in de westhoek van het Gelderlandplein ontwikkelen zich problematisch. De vitaliteit van de bomen zakt terug. Over behoud is daarom veel discussie geweest, onder andere met verantwoordelijken van het beheer van de bomen. Besloten is om de bomen te behouden en geleidelijk de kronen te verkleinen. De aanplant van onderbegroeiing zal hun standplaats positief beïnvloeden.
• Een andere boom die nu nog in de westhoek staat is een vleugelnoot (3971). Deze boom is gecompliceerd. De boom lekt vocht. Halverwege de stam worden wortels gevormd. De boom heeft slechts op een plaats opschot, en de stamvoet van de boom is niet vitaal. Gezien de gesteldheid van die boom en gezien de wens om deze hoek van het park echt te verbeteren ging de voorkeur ernaar uit om ook deze boom te verwijderen.

• 76970, 12122 en 13070. Deze Gleditsia’s worden ook vervangen. Op die manier komt beter toegang tot de bodem om die te verbeteren, en nieuwe bomen beter te kunnen laten uitgroeien.
• 2835 en 52493. De twee Haagbeuken bieden beschutting aan de lindebomen, met wie ze een boomgroep vormen. Vanwege hun waarde voor de boomgroep, blijven ze behouden. 
• 31856, 9367, 58945, 97120, 83886 en 156554. Aan de noordoostelijke flank staan enkele Haagbeuken, een Grauwe Els en een Laciniata- Els. Voorstel was om deze rij, met uitzondering van de Taxus, weg te nemen en daarmee ruimte te maken voor een goede bodemverbetering en aanplant van nieuwe bomen met onderbeplanting.
• 80685 De Trompetboom wordt verwijderd, wederom ten behoeve van actieve bodemverbetering en vervanging door een Anna Paulownaboom (Paulownia tomentosa).

De overige bomen worden behouden. Bodemverbetering zal hier moeten plaatsvinden met minimale mechanische bewerking, om de wortels niet te beschadigen.

Plan van aanpak bodemverbetering

Vanuit dit uitgangspunt van te behouden en te kappen bomen, is een plan gemaakt voor bodemverbetering op de verschillende plekken op verschillende manieren. Aanpak is verdeeld over 4 deelgebieden.

Deelgebied 1:

• Het trottoir rondom de lindebomen wordt verlegd om de boomspiegels te vergroten en aaneen te sluiten. Ook de rijbaan wordt iets versmald ten behoeve van de ondergrondse groeiplaatsinrichting van de bomen.
• Onder de bomen wordt de bodem niet intensief bewerkt. Wel wordt onderbeplanting aangebracht en een mulchlaag van bosstrooisel. Dit om het bodemleven te voeden.
• Graszoden worden verwijderd daar waar onderbeplanting moet komen. Deze plekken worden verrijkt met schimmeldominante humuscompost en afgedekt met een laag bosstrooisel.
• Ook worden er boomstammen van gekapte bomen op de bodem gelegd. Deze verrijken het bodemleven langdurig terwijl ze vergaan, en slaan ook water op.
• Op gerichte plekken worden de bodemlagen verticaal doorbroken tot een diepte van zo’n 3 meter. Dit is voornamelijk om de waterhuishouding te verbeteren – in droge tijden moet het grondwater weer naar boven kunnen om de boomwortels te bereiken, en in natte tijden moet het water juist naar beneden kunnen zakken. Het doorbreken van de grondlagen gebeurt door verticale boringen waar boomstammen rechtop in worden geplaatst. De gaten worden verder aangevuld met drainagezand zodat zuurstof de bodem in kan om de boomstammen langzaam te laten vergaan. Op den duur gaan de boomwortels deze verticale “gangen” opzoeken voor vocht en voeding.

Deelgebied 2 en 3:

• In beide gebieden wordt een strook van 3 meter gazon weggenomen en de bodem tot 50 cm diepte losgemaakt. De locatie wordt aangevuld met houtcompost en wormenmest. Hiermee wordt het bodemleven op gang gebracht. In de strook worden grassen, vaste planten en kleine bomen aangeplant. Na het planten wordt een laag bosstrooisel aangebracht.
• Bij de grotere bomen (2 Moseiken en een Omoricaspar in deelgebied 2, en een Taxus in deelgebied 3) wordt de bodem pneumatisch belucht en in de ontstane ruimte wordt organische stof aangebracht. Wederom ten behoeve van het bodemleven en ruimte voor lucht en water onder de grond.
• Rondom de bestaande bomen en nieuw aan te planten bomen worden ook weer de verticale bodemlagen doorbroken met verticale stamdelen, zoals beschreven voor deelgebied 1.

Deelgebied 4:

• De vleugelnoot wordt verwijderd, zoals eerder toegelicht.
• De bodem ter plaatse van de verwijderde bomen, inclusief het pad, kan losgemaakt worden. De grasmat verwijderd.
• Er komen 2 nieuwe wandelpaden die worden aangelegd op een substraat dat doorwortelbaar is voor bomen.
• Het overige deel, waar bomen behouden blijven, wordt ondergronds pneumatisch belucht en in de ontstane ruimte wordt organische stof aangebracht. Voor bodemleven en ruimte voor lucht en water in de grond.
• Bovengronds worden boomstammen in de perken gelegd, en wordt de grond aangevuld met schimmeldominante humuscompost en wormenmest. De bodem wordt afgedekt met 10cm bosstrooisel. Alles ten behoeve van het op gang brengen van het bodemleven.
• Rondom de bestaande bomen en nieuw aan te planten bomen worden ook weer de verticale bodemlagen doorbroken met verticale stamdelen, zoals beschreven voor deelgebied 1.

Middenveld

• In het middenveld komen 3 Honingbomen en een Pauwlownia boom. Rondom deze bomen worden ook weer de verticale bodemlagen doorbroken met verticale stamdelen, zoals beschreven voor deelgebied 1.

Ontwerp

Uitgangspunt voor het ontwerp was de aanzet vanuit de gemeente Eindhoven die te zien is in Afbeelding 3.

In het verder uitgewerkte beplantingsplan (Afbeelding 4) is een buitengewoon grote variatie te zien aan vaste planten, heesters en bomen. De bloeitijden van de planten volgen elkaar op, zodat er altijd nectar beschikbaar is. Gras onder de bomen wordt omgevormd tot een bosachtige onderbegroeiing. De borders aan beide zijden van het park krijgen juist een zonnig karakter.

Beheer

Ook het beheer van het park wordt aangepast zodat deze minder de bodemontwikkeling verstoort. Er zal niet meer geschoffeld worden, en bladval zal niet meer verwijderd worden uit de plantenperken. Onkruid wordt verwijderd door handmatig uittrekken.

Aan het einde van de winter wordt de gehele beplantingsstrook geklepeld tot op 5 cm boven maaiveld. Al het gehakselde materiaal blijft liggen en wordt door het bodemleven opgenomen. Nabij de bomen is het handwerk om de planten te kortwieken.

Kap en compensatie

Hierboven beschrijven we dat er uiteindelijk 10 bomen gekapt worden op het Gelderlandplein. Allen hebben een beperkte levensverwachting (zie overzicht hieronder). Ter compensatie worden er 16 nieuwe bomen aangeplant zoals getoond in het finale ontwerp in afbeelding 5.

De 16 gekleurde bomen in de ontwerptekening zijn de nieuw aan te planten bomen. Deze zijn van de soort: 2 Aesculus Indica (Indische paardenkastanje), 2 Magnolia loebneri “Merrill”, 1 Palownia tomentosa, 8 Prunus accolade (sierkers), 3 Styphnolobium japonicum (Honingboom).

Kosten

Ontwerp, plantgoed, realisatie en nazorg zullen bij elkaar €208.000 kosten. Alles zal bekostigd worden vanuit het Bomen Compensatie Fonds van de gemeente Eindhoven.

Conclusie

Wij stellen dat er een zeer ambitieus plan is opgesteld dat als een voorbeeld kan dienen voor andere locaties in Eindhoven en daarbuiten. De problemen in de bodem in het Gelderlandplein zijn namelijk niet uniek – deze omstandigheden komen veel vaker voor in de stedelijke omgeving en zijn ontstaan door de jaren heen. We adviseren alleen nog om goed de ontwikkelingen in het park te monitoren, om zo lessen te kunnen trekken voor andere locaties. Herstellen de oude bomen zich? Groeien de nieuwe bomen mooi uit? Zijn de bomen beter bestand tegen droogte, en wordt hemelwater beter opgeslagen in de bodem? Wordt de nieuwe inrichting ook op waarde geschat door omwonenden? Wij zijn zeer benieuwd.

Foto: Bea Straver